भारतीय शिक्षणव्यवस्थेचे विभाजन साधारणतः दोन पर्वात केले जाते. त्यातील पहिला भाग म्हणजे विद्यार्थी गुरुच्या सानिध्यात राहून आपले शिक्षण पूर्ण करत असे, या पध्दतीला गुरुकूल शिक्षण पध्दती म्हणत असत. ती सध्या बऱ्याच अंशी लोप पावली आहे. काही ठिकाणी ती नुसतीच नावालाच शिल्लक आहे. दुसरी पध्दती म्हणजे आता सध्याची चालू असणारी शिक्षणपध्दती होय. त्यात तुम्ही, आम्ही व आपल्यापैकी बरेचजण शिकलो आहोत. या शिक्षणपध्दतीचा जनक ब्रिटिश अधिकारी लॉर्ड मेकाले हा आहे.
या दोन शिक्षण पध्दतीतील उपयुक्त शिक्षण पध्दती कोणती? आपल्याला कोणत्या शिक्षणपध्दतीचा फायदा होईल? या प्रश्नांची उत्तरे शोधणे गरजेचे आहे. पूर्वापार चालत आलेल्या गुरुकूल शिक्षणपध्दतीत जीवनात येणाऱ्या प्रत्येक प्रसंगात टिकून राहण्याची कला प्राप्त होत असे. अनेक जीवनदायी तत्त्वे त्यातून मिळत असत. सामाजिक जीवनातील दुर्बल व्यक्तित्वाचा अभाव नष्ट करुन चांगला माणूस घडवण्याचे काम या गुरुकूल पध्दती मध्ये केले जात असे. चारित्र्यवान किंवा शीलवान नागरिक गुरुकूल शिक्षणपध्दतीचे फलित होत. शतकानुशतके चालत आलेली ही शिक्षणपध्दती इंग्रजांच्या राजवटीत नामशेष झाली. माणसातील जगण्याची उमेद कमी करणारी नवी शिक्षणपध्दती आपण स्वीकारली. त्यातून उत्तम नोकरदार लोक निर्माण होऊ लागले. नेतृत्वक्षमता लोप पावू लागली, उद्योजकतेचा ऱ्हास होत गेला. (एका आकडेवारीवरुन १७ व्या शतकापर्यंत जगातील एकूण व्यापारी उलाढालीत भारतीयांचा वाटा हा २२ टक्के होता. तो आजघडीला २ ते २.५ टक्क्यापर्यंत घसरला आहे.) अलिकडे जे उद्योजक अथवा नेते तयार झाले त्यात त्यांच्या कर्तृत्वाचा वाटा मोठा आहे. शिक्षणपध्दतीचा वाटा तुलनेने लहान आहे.
आजच्या शिक्षण पध्दतीत वर्गात जाऊन लिहणे, वाचणे, पाठांतर करणे, शिकवलेले ऐकणे, बोलणे या घटकांचा समावेश होतो. या शिक्षण पध्दतीत खऱ्या मुल्यशिक्षणाचा अभाव आहे. जीवनात येणाऱ्या निराशेत तग धरता येत नाही. विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्यांचे प्रमाण वाढत आहेत. तरुणांची व्यसनाधीनता सुध्दा याच गोष्टींचा परिपाक आहे. वर्गात शिकवलेले ज्ञान व्यवहारात कामी येत नाही, तसेच व्यवहारात उपयोगी येणारे ज्ञान पुस्तकात उपलब्ध नाही.
गुरुकूल पध्दती अतिशय चांगली शिक्षण पध्दती होती. तिचे गुणगान करण्याची मानसिकता खूप लोकांमध्ये आहे. मात्र ती आजच्या काळात वापरात आणणे शक्य आहे का? याचा विचार करणे सुध्दा गरजेचे आहे. तर या प्रश्नाचे उत्तर नकारात्मक मिळण्याची शक्यता जास्त आहे. चांगली पध्दती राबवता येणे शक्य नाही. आहे ती शिक्षणपध्दती जीवनसंग्रामाला लायक बनवू शकत नाही. तर यावर तोडगा काय? असा प्रश्न निश्चितच पडतो. या प्रश्नाचे उत्तर प्राप्त झालेच पाहिजे. या लेखमालिकेतून ते दिले जाईल.
शिकण्याचा कल लक्षात न घेता सरसकट सर्व विद्यार्थ्यांना एकाच पध्दतीचे शिक्षण दिले जाते. हा प्रकार म्हणजे वेळ, अंतर, वस्तुमान अशा अनेक गोष्टी एकाच परिमाणात तोलण्यासारखे आहे. वेळ मोजण्यासाठी तास-मिनिटे-सेकंद, अंतर मोजण्यासाठी मीटर-सेमी-फूट-इंच-किमी तर वस्तुमान मोजण्यासाठी ग्रॅम-तोळा-किलो-टन अशी वेगवेगळी परिमाणे वापरणे गरजेचे आहे. तसे विद्यार्थ्याच्या किंवा स्वतःच्या (स्वतःसाठी ही लेखमालिका वाचणाऱ्या वाचकांसाठी) अभ्यासाच्या पध्दती जाणून घेऊन शिकवणे गरजेचे आहे. ज्याच्या अंगी जी उपजत कौशल्य आहेत त्यात प्राविण्य मिळवण्यास संधी देणे त्याच्या विकासासाठी महत्त्वाचे आहे.
एका जंगलात एक शाळा सुरु करण्यात आली. त्यातील विद्यार्थी मोर, पोपट, बगळा, खार, कुत्रा, कोकिळा, मासा असे सर्व पशुपक्षी होते. शाळा सुरु करण्याच्या आधी प्रत्येकजण आपापल्या क्षेत्रात फार यशस्वी होते. मात्र शाळा सुरु झाल्यानंतर त्यांचे विषय ठरवण्यात आले. त्यात पोहणे, झाडावर चढणे, गाणे, नाचणे, धावणे, हवेत उडणे अशा विषयांचा समावेश करण्यात आला. सर्व विषयात किमान पासिंगपुरते मार्क मिळवल्याशिवाय पुढच्या वर्गात जाणे शक्य नव्हते. मोराला चांगले नाचता येत होते. मात्र जड पिसारा घेऊन हवेत उंच उडणे शक्य होत नव्हते. तो नाचण्याच्या विषयात पास झाला मात्र इतर विषयात नापास झाला. तीच गत कमीअधिक फरकाने सर्वच पशुपक्ष्यांची झाली. या शाळेत नक्की काय घडले? शाळेचा वार्षिक निकाल काय लागला? आपल्या वैयक्तिक व व्यवहारिक जीवनात या गोष्टीचा काय संबंध याबाबत उद्या सकाळी १०.०० वाजता जाणून घेऊ या. धन्यवाद.
